Μουσείο Μπενάκη: To μουσείο που τοποθετεί τον ελληνικό πολιτισμό στην παγκόσμια διάστασή του

Το Μουσείο Μπενάκη ιδρύθηκε το 1930 με νόμο του ελληνικού κράτους μετά από δωρεά του Αντώνη Μπενάκη και των αδελφών του στη μνήμη των γονέων τους. Στεγάστηκε σε ένα από τα ωραιότερα νεοκλασικά κτήρια της Αθήνας, το πατρικό σπίτι της οικογένειας Μπενάκη, κοντά στον Εθνικό Κήπο και τη Βουλή των Ελλήνων. Οι Έλληνες απέκτησαν έναν καινοτόμο πολιτιστικό οργανισμό που δεν σταμάτησε να επεκτείνει τους τομείς των δραστηριοτήτων του, αφήνοντας ένα ισχυρό πολιτιστικό αποτύπωμα στη ζωή του τόπου.

Στην αυγή του 2021 το Μουσείο Μπενάκη είναι πλέον ένας πολύμορφος μουσειακός φορέας με τεράστιο εύρος πολιτιστικών, εκπαιδευτικών και ερευνητικών δραστηριοτήτων. Με 120.000 έργα ελληνικής, ισλαμικής, κινεζικής, κορεατικής, προκολομβιανής αμερικανικής, αφρικανικής και ευρωπαϊκής τέχνης, με 7 μουσεία ανοιχτά στο κοινό, με 4 ενεργά αρχεία, με 7 εργαστήρια συντήρησης έργων τέχνης και με 200.000 τόμους στη μεγαλύτερη μουσειακή βιβλιοθήκη της Ελλάδας, αποτελεί, εδώ και δεκαετίες, σημείο αναφοράς και διαρκώς ανανεούμενη πνευματική παρακαταθήκη της νεότερης Ελλάδας.

Το Μουσείο Μπενάκη έχει πολλές πρωτιές. Άνοιξε το 2004 το πρώτο πολυδύναμο πολιτιστικό κέντρο στην Αθήνα, το Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138, με δεκάδες εκθέσεις και εκδηλώσεις κάθε χρόνο. Ίδρυσε το 1978 το πρώτο τμήμα εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε ελληνικό μουσείο, με δεκάδες χιλιάδες παιδιά να έχουν ξεναγηθεί στους θησαυρούς του. Δημιούργησε το πρώτο φωτογραφικό αρχείο στην χώρα, με τη μεγαλύτερη συλλογή αρχείων και έργων των σημαντικότερων Ελλήνων φωτογράφων του 19ου και 20ού αιώνα. Εγκαθίδρυσε το πρώτο πωλητήριο εντός μουσείου, που λειτουργεί από το 1977. Το Μουσείο Μπενάκη έχει αναδειχθεί σε έναν από τους πιο εξωστρεφείς και δραστήριους οργανισμούς, με εντυπωσιακά επιτεύγματα: 680 βιβλία έχουν εκδοθεί και 895 έργα από τις συλλογές του έχουν ταξιδέψει διεθνώς από την ίδρυσή του. Κάθε χρόνο διοργανώνει περισσότερες από 30 περιοδικές εκθέσεις, περίπου 450 πολιτιστικές εκδηλώσεις και πάνω από 516 εκπαιδευτικά προγράμματα.



Ο ιδρυτής

Ο Αντώνης Μπενάκης, γόνος ιστορικής οικογένειας της ελληνικής διασποράς, γεννήθηκε το 1873 στην Αλεξάνδρεια και από πολύ νωρίς άρχισε να εκδηλώνει τα συλλεκτικά του ενδιαφέροντα. Επηρεασμένος από το πνεύμα της απελευθερωμένης Ελλάδας και από το όραμα ενός σύγχρονου αστικού κράτους, ήθελε να προσφέρει στον τόπο με όλες τις δυνάμεις του. Γιος του Εμμανουήλ Μπενάκη, στενού συνεργάτη του Ελευθερίου Βενιζέλου, και αδελφός της αγαπημένης συγγραφέως Πηνελόπης Δέλτα, γαλουχήθηκε σε ένα οικογενειακό περιβάλλον γενναιοδωρίας και προσφοράς, με τον ίδιο να διαθέτει μεγάλο μέρος της περιουσίας του για την ενίσχυση σημαντικών πνευματικών ιδρυμάτων και πολιτιστικών σκοπών. Με την οριστική εγκατάστασή του στην Αθήνα το 1926, αποκρυσταλλώθηκε μέσα του η απόφαση της δημιουργίας και της δωρεάς του Μουσείου Μπενάκη. Η προσφορά του Αντώνη Μπενάκη δεν θα σταματήσει μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1954, με τη συνεχή φροντίδα για την καλύτερη οργάνωση του Μουσείου και την εξασφάλιση πόρων για την εξέλιξή του.

Το δίκτυο του Μουσείου Μπενάκη

Η εξαιρετικά μεγάλη απήχηση που είχε στο κοινό το έργο του Αντώνη Μπενάκη, προσέλκυσε μεγάλο αριθμό ευεργετών και δωρητών, οδηγώντας στη ραγδαία αύξηση των συλλογών του Μουσείου. Αυτό επέβαλε την επέκταση των κτηριακών εγκαταστάσεων για τη στέγαση των νέων αποκτημάτων βάσει ενός μεγαλεπήβολου σχεδίου που επινόησε και υλοποίησε ο επί πάνω από τέσσερις δεκαετίες διευθυντής του Άγγελος Δεληβορριάς. Το 2000, το ανακαινισμένο αρχικό κτήριο της οδού Κουμπάρη επαναλειτουργεί, μετά από εργασίες χρόνων. Στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού εκτίθενται αριστουργήματα του ελληνικού πνεύματος από την αρχαιότητα, τους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους, την περίοδο της φραγκικής και οθωμανικής κυριαρχίας και έως την Επανάσταση του 1821, τα χρόνια της διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους, τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκτός από την έκθεση των μόνιμων συλλογών, στο πρόγραμμα του Μουσείου Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού περιλαμβάνονται ελληνικές και διεθνείς εκθέσεις και εκδηλώσεις.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 2004, χρονιά-ορόσημο για την εξέλιξη του Μουσείου, εγκαινιάζεται το Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης στον Κεραμεικό, το πρώτο μουσείο αποκλειστικά αφιερωμένο στην ισλαμική τέχνη στο δυτικό κόσμο. Περιλαμβάνει τη συλλογή που δημιουργήθηκε από τον Αντώνη Μπενάκη όσο ζούσε ακόμα στην Αίγυπτο και συνεχίστηκε να εμπλουτίζεται όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, στην οποία προστέθηκαν άλλες σημαντικές δωρεές, έτσι ώστε να θεωρείται σήμερα μία από τις σημαντικότερες συλλογές διεθνώς. Την ίδια χρονιά εγκαινιάζεται το πολιτιστικό Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138. Ένα βιομηχανικό κτίριο της δεκαετίας του ’60, διαμορφωμένο σε υπερσύγχρονο μουσειακό χώρο, αποτέλεσε έναν από τους βασικούς νέους άξονες πολιτιστικής ανάπτυξης της Αθήνας. Οι εκθεσιακοί χώροι του, που καλύπτουν έκταση 3.000 τ.μ., φιλοξενούν περιοδικές εκθέσεις και πλήθος εκδηλώσεων και πολιτιστικών δράσεων κάθε χρόνο.



Επιπλέον μουσειακά παραρτήματα εμπλουτίζουν τη δυναμική του Μουσείου Μπενάκη: Το Εργαστήριο Γιάννη Παππά, το πρώτο εργαστήριο γλυπτικής ανοιχτό στο κοινό στην Ελλάδα, και η Πινακοθήκη Γκίκα, δωρεά του μεγάλου Έλληνα ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, η οποία με φροντίδα του Άγγελου Δεληβορριά συναρτάται σε ένα προσωπογραφικό μουσείο του ελληνικού μοντερνισμού. Από το 2017 λειτουργεί, επίσης, το Μουσείο Μπενάκη Παιχνιδιών, με πυρήνα τη συλλογή της Μαρίας Αργυριάδη, μια από τις καλύτερες της Ευρώπης, με παιχνίδια, βιβλία, ρουχισμό και αντικείμενα παιδικής ηλικίας από όλο τον κόσμο. Σημαντικά αποκτήματα για την Ελλάδα αποτελούν επίσης η Συλλογή Βαλαδώρου, ένα σπίτι-μουσείο αφιερωμένο στην συλλεκτική δραστηριότητα των δωρητών του, καθώς και η Νηματουργία Μέντης- Αντωνόπουλος, που περιλαμβάνει το σύνολο του εξοπλισμού και των εμπορευμάτων δύο από τις παλαιότερες βιοτεχνικές επιχειρήσεις της χώρας και αποτελεί ένα ζωντανό κύτταρο της τέχνης της μεταξουργίας. Κόσμημα του Μουσείου, αποτελεί, τέλος, η Οικία Patrick και Joan Leigh Fermor στην Καρδαμύλη, δωρεά του ζεύγους προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για φιλοξενίες επιστημόνων καθώς και εκπαιδευτικές και ερευνητικές δραστηριότητες.

Αρχεία

Τα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, που στεγάζονται στην Οικία Δέλτα στην Κηφισιά, είναι σήμερα ένας από τους καλύτερα οργανωμένους φορείς διαφύλαξης της ιστορικής μνήμης, με πολύτιμο υλικό της Ελληνικής Επανάστασης και της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας προσβάσιμο στους ερευνητές. Τα Φωτογραφικά Αρχεία διαφυλάσσουν τη φυσιογνωμία και τον πολιτισμό του ελλαδικού χώρου ενώ ιδιαίτερα σημαντικά είναι και τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, που καλύπτουν την περίοδο από το 1828 έως σήμερα. Τέλος, τα Αρχεία Παραστατικών Τεχνών αποτελούν την πιο πρόσφατη προσθήκη στην οικογένεια αρχείων, εστιάζοντας στην καλλιτεχνική δημιουργία στους χώρους του θεάτρου και του χορού.