Προλήψεις και δεισιδαιμονίες στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων πριν και κατά την Επανάσταση

Η αίσθηση και η αναζήτηση της παρουσίας του ιερού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αλλά και σε εκείνα της Επανάστασης ήταν πολύ σημαντική για τις ελληνικές κοινότητες. Κάτι τέτοιο δεν εξάγεται μόνο από τον ιερό χαρακτήρα που έλαβε ο απελευθερωτικός Αγώνας, αλλά και από την πλειοψηφία των ανθρώπων που τον αποτελούσαν, οι οποίοι ήταν θρησκευόμενοι. Η χριστιανική ταυτότητα, άλλωστε, εκδηλωνόταν με διάφορους τρόπους ανά τους ελληνικούς πληθυσμούς της αυτοκρατορίας και πολλές φορές λειτουργούσε ως συνδετικός κρίκος ανάμεσά τους, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες που έλειπε κάθε άλλο στοιχείο διάκρισής τους από τους μουσουλμανικούς. Ανάμεσα στις χριστιανικές τελετουργικές παραδόσεις, οι οποίες βρίσκονταν στο κέντρο της καθημερινότητας των Ελλήνων κι αποτελούσαν πυρήνα οργάνωσης του τρόπου ζωής τους, μπορεί να εντοπίσει κανείς λαϊκές θρησκευτικές πρακτικές που ανασύρουν έναν κόσμο προλήψεων και δεισιδαιμονιών με αρχέγονες καταβολές, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα κοινές πεποιθήσεις για το καλό και το κακό με ανεξίτηλη ισχύ μέσα στο χρόνο.

Γενικότερα, οι περισσότερες προληπτικές πρακτικές εντοπίζονται με βάση τον εορταστικό κύκλο της Εκκλησίας, καθώς σε αυτόν συμπυκνώθηκαν τελετουργίες και μυθολογικές πεποιθήσεις της αρχαιότητας, οι οποίες αφορούσαν τον κύκλο της ζωής, την άρρηκτη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, τη καλλιέργεια της γης και την εξημέρωση των βουνών. Τα «δαιμόνια» των Χριστουγέννων για παράδειγμα, οι Καλικάντζαροι, που έχουν τις ρίζες τους στις αρχαίες ελληνικές δοξασίες, ήταν ευρύτατα διαδεδομένες ανάμεσα στους Έλληνες χριστιανούς της Τουρκοκρατίας, καθώς και η πρακτική σχηματισμού ενός σταυρού από καπνό στην πόρτα τους για να ξορκίσουν το κακό. Επίσης, το καλωσόρισμα του νέου χρόνου διεξαγόταν με διάφορες παραλλαγές σε κάθε κοινότητα, ώστε να επέλθει η καλοτυχία και οι όποιες στεναχώριες και δυστυχίες να μείνουν μακριά. Στο «Δωδεκαήμερο» του Κώστα Καραπατάκη διαβάζουμε για το ποδαρικό στη Νέα Ζίχνη Σερρών, το οποίο το έκαναν τα μικρά παιδιά την ημέρα της πρωτοχρονιάς, ενώ αντίθετα στη Νικήσιανη Καβάλας, το ποδαρικό γινόταν τη δεύτερη μέρα του χρόνου, διότι θεωρούσαν κακότυχες τις πρωτοχρονιάτικες επισκέψεις.



Επιπλέον, σε ορισμένες γιορτές, όπως αυτές της Υπαπαντής, της Τυρινής εβδομάδας, της Μεσοπεντηκοστής, αρκετοί χριστιανοί απέφευγαν να λούζονται ή να κάνουν δουλειές, μήπως τους βρει κάτι κακό, ενώ συσχέτιζαν συμβάντα που τύχαιναν σε ημέρες γιορτής ορισμένων Αγίων με τα ονόματά τους, τις λεγόμενες παρετυμολογίες (π.χ. η Αγία Μαύρα συνδεόταν με το πένθος ή ο Άγιος Αθανάσιος με τον θάνατο). Καθόλου τυχερός επίσης, δε θεωρούνταν και ο μήνας Μάιος, ο οποίος δε φημιζόταν για την τέλεση γάμων, ενώ υπήρχε μάλιστα ο φόβος για μάγια, παρετυμολογώντας το όνομα του μήνα. Ενδεικτική μάλιστα, είναι η φράση: «Σάββατο έμπαιν’ ο Μάης; Σάββανα πολλά στον Άδη».

Πέρα από τις προλήψεις απέναντι σε ιδιαίτερες μέρες, μήνες και αγίους, μια μεγάλη μερίδα των ελληνικών κοινοτήτων της Τουρκοκρατίας μοιράζονταν άλλου τύπου πρακτικές, πιο ανορθόδοξες, με χαρακτήρα μαντικής τέχνης, ώστε να προβλέπουν τα μελλούμενα. Ο ιερέας από τη Σύμη, Κωνσταντίνος Καντούνιας, κατέγραψε στο βιβλίο του, το «Νέον Θέατρον», το 1868, διηγήσεις λαϊκών πρακτικών των προεπαναστατικών χρόνων στα νησιά του Αιγαίου και σε αστικά κέντρα με μεγάλο ελληνικό πληθυσμό, που αναφέρονται σε τέτοιες πρακτικές. Μία από αυτές ανήκε σε κάποιον Σμυρνιό, που του διηγήθηκε ότι κάποτε είχε παρευρεθεί σε ένα σπίτι, όπου άκουσε μια γυναίκα να κλαίει. Μην μπορώντας να καταλάβει τι είχε γίνει και με σκοπό να την παρηγορήσει, ρώτησε τη γυναίκα τι συνέβη. Εκείνη του απάντησε πως τη νύχτα άκουσε μια κουκουβάγια να φωνάζει τρεις φορές έξω από το παράθυρό της, πράγμα που, όπως το ερμήνευε και η μητέρα της, σήμαινε ότι θα μάθαινε τρία άσχημα νέα ή θα λάμβανε ένα κακό μαντάτο μετά από τρεις μέρες. Άλλη μία ιστορία του Καντούνια αναφέρεται σε μια γριά μάντισσα που κοσκίνιζε σε ένα σινί (ταψί) άσπρα και μαύρα κουκιά για να δει τη μοίρα των ανθρώπων, που τη συμβουλεύονταν και αναρωτιούνταν τα μελλούμενα για τους ίδιους ή για δικά τους πρόσωπα.



Την μεγάλη ανησυχία για το μέλλον τους δεν έκρυβαν και οι πολεμιστές του Αγώνα, που σε στιγμές ξεκούρασης καταπιάνονταν με «πρωτόγονες» πρακτικές για να μάθουν τι επρόκειτο να συμβεί στις επικείμενες μάχες. Πολλά από τα κείμενα των αγωνιστών του ΄21 ενδείκνυνται για τη γνωριμία με τους ποικίλους τρόπους που τις εφάρμοζαν. Ένας από αυτούς, ήταν η πλατομαντεία (ωμοπλατοσκοπία), η οποία ήταν αρκετά δημοφιλής ως μέθοδος πρόβλεψης του μέλλοντος στις περιοχές της Πελοποννήσου κι εφαρμοζόταν συχνότερα ανήμερα του Πάσχα και του Αγίου Γεωργίου, όπου οι χωρικοί έψηναν ένα αρνί και το πήγαιναν στον ιερέα του χωριού για να το «διαβάσει». Ο Φωτακός περιγράφει ως εξής τη συγκεκριμένη πρακτική: «Έβλεπαν επάνω εις την πλάτην αυτήν κατά το μέρος, όπου έχει ένα κόκκαλον κατ’ ευθείαν γραμμήν ορθόν, και αν πλησίον αυτού και εις το κέντρον εφαίνετο μαυρίλα στρογγυλή, έλεγαν ότι θα λάβουν λάφυρα. Άν δε αυτή η μαυρίλα ήρχετο από κάτω προς τα άνω, τότε έλεγαν, ότι έρχονται οι εχθροί και θα έχωμεν πόλεμον και τούτο πολλάκις αλήθευεν, και δεν έμεναν να πολεμήσουν, διότι ο οιωνός ήτο κακός, και τοιουτοτρόπως διά της τοιαύτης προλήψεως εσκέπαζαν την αδυναμίαν των». Ο Φωτακός, μάλιστα, σχολιάζει πως στρατηγοί και καπεταναίοι χρησιμοποιούσαν την πλατομαντεία για να ενθαρρύνουν το στράτευμά τους ή να αποτρέψουν μία μάχη, όπως ακριβώς έκανε Καραϊσκάκης για τη μάχη του Χαϊδαρίου, όταν συγκέντρωσε τους στρατιώτες και ζήτησε να ψήσουν ένα αρνί για να το μελετήσει, προβλέποντας τη νίκη των εχθρών. Με αυτόν τον τρόπο, προσπαθούσε να πείσει τον Φαβιέρο να μην προχωρήσει στη μάχη και να διατάξει την υποχώρηση του στρατεύματος.

Με παρόμοιο τρόπο, χρησιμοποιούνταν και τα όνειρα για να προβλεφθεί η διεξαγωγή ή έκβαση μιας μάχης. Είναι χαρακτηριστικές οι ερμηνείες των ονείρων του Κολοκοτρώνη κατά τη διάρκεια των μαχών, καθώς συνήθιζε να ερμηνεύει την παρουσία μιας «λαμπροφορεμένης με βουνίσια φορέματα» γυναίκας ως επίσκεψη της Παναγίας, ώστε να εμψυχώσει τους στρατιώτες του, όποτε το απαιτούσαν οι συνθήκες. Αντιθέτως, όταν δε συμφωνούσε με κάποια πολεμική επιχείρηση, τότε εξηγούσε την απουσία της Παναγίας στα όνειρά του ως κακό σημάδι. Η αδήριτη ανάγκη για την πρόβλεψη μιας μάχης εκφραζόταν και μέσα από την αναζήτηση ευοίωνων ή δυσοίωνων σημαδιών που τύχαιναν στο διάβα τους. Για παράδειγμα, η συνάντηση του στρατεύματος με έναν διερχόμενο ιερέα ή η εμφάνιση στο δρόμο ενός λαγού, θεωρούνταν κακοί οιωνοί. Μια άλλη σχετική περίπτωση ήταν και η συνοδεία ενός ελληνικού στρατεύματος από κοράκια την ώρα που κατευθυνόταν στους Οθωμανούς, την οποία ο Κολοκοτρώνης ερμήνευσε ως εξής: «Χάθηκαν οι Τούρκοι. Τους τριγυρίζουν τα κοράκια, μυρίστηκαν τα λέσια».

Η αναζήτηση κακών και καλών οιωνών, οι πρακτικές πρόβλεψης του μέλλοντος, η αδιάλειπτη προσπάθεια προστασίας από τα κακά πνεύματα και ο εξορκισμός του κακού συνιστούσαν αναπόσπαστα στοιχεία της καθημερινής ζωής των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, αλλά και της Επανάστασης. Ακόμη και οι καιρικές συνθήκες θέτονταν υπό τις ερμηνείες των ανθρώπων και δη των στρατιωτών, οι οποίοι φορώντας χαϊμαλιά και άλλα διάφορα φυλαχτά αποτύπωναν την βαθιά ανάγκη απόκρουσης του θανάτου, που ήταν και το υπέρτατο κακό. Η εξάρτησή τους από θρησκόληπτες πρακτικές, από λαϊκές δοξασίες και «μεταφυσικές» αντιλήψεις προσέφερε εξηγήσεις σε φαινόμενα ανεξήγητα και ψυχοφθόρα, σε έναν τρόπο ζωής γεμάτο κινδύνους και σε ένα όραμα για ελευθερία, που δεν ερμηνευόταν διαφορετικά παρά μέσα από το υγρό μονοπάτι του θανάτου και μέσα από την υιοθέτηση όλων εκείνων των πρακτικών που θα κατάφερναν να τον νικήσουν. Μπορεί αυτός ο κόσμος να μοιάζει σε εμάς παράλογος, αλλά πόσο λογικός να ήταν ένας κόσμος δίχως ελευθερία;

 
Βιβλιογραφία:

 Βακαλόπουλος, Α., Ιστορία του νέου ελληνισμού. Η μεγάλη ελληνική Επανάσταση (1821-1829). Η εσωτερική κρίση (1822-1825). Στρατιωτικές επιχειρήσεις, διπλωματικές και πολιτικοκοινωνικές ζυμώσεις, ο πρώτος διχασμός, φυσικό περιβάλλον, παραδοσιακοί οικισμοί και λαός, τομ. 6, Θεσσαλονίκη, 1982.

 Χατζηφώτης, Ι. Μ., Η Καθημερινή ζωή των Ελλήνων στην Τουρκοκρατία, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 2002.

 Νατσούλης, Τ., Προλήψεις και Δεισιδαιμονίες. Λαογραφικά σημειώματα, εκδόσεις Χιωτέλλης, Αθήνα, 1987.

 Χρυσανθόπουλος, Φ., Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τομ. 1, εκδόσεις Λαβύρινθος, Αθήνα, 2019.