Καμηλάκη στο Συνέδριο του Economist: Αξιοποίηση του πολιτισμού και της παράδοσης στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας
TweetΕυχαριστώ τον Economist για την τιμή να με συμπεριλάβει, μία λαογράφο-ανθρωπολόγο, σε μια συζήτηση για την ανάκαμψη της οικονομίας στην μετά Covid εποχή.
Το 1966 ο οικονομολόγος Kenneth Boulding αναφέρεται σε «κλειστή γη του μέλλοντος» και «οικονομία διαστημόπλοιου», και στην ανάγκη αναζήτησης «ενός κυκλικού οικολογικού συστήματος, ικανού για συνεχή αναπαραγωγή υλικών». Στην εφησυχασμένη καταναλωτική κοινωνία της αφθονίας θα περάσει σχεδόν απαρατήρητη η ιδέα της κυκλικής οικονομίας στη «Σιωπηλή Άνοιξη» της Ρέιτσελ Κάρσον ή στη διατριβή «Όρια στην ανάπτυξη» του Κλαμπ της Ρώμης (δεκαετία του 1970).
Ο όρος κυκλική οικονομία εμφανίζεται ουσιαστικά στη βιβλιογραφία στις αρχές της δεκαετίας του ’90 από τους Πιρς και Τέρνερ. Για το περιεχόμενό του έχουν έκτοτε καταγραφεί σε παγκόσμιο επίπεδο πάνω από 100 ορισμοί από διάφορες σχολές σκέψης, όπως εκφράζονται με τους όρους οικονομία απόδοσης, βιομιμητική, βιομηχανική οικολογία, φυσικός καπιταλισμός, γαλάζια ή πράσινη οικονομία, αναγεννητικός σχεδιασμός, η αρχή των threeR ή sixR (re-use, re-cycle, re-design, re-manufacture, re-duce, re-cover).
Την τελευταία δεκαετία, κυρίως σε ευρωπαϊκό επίπεδο, απότελεί πρωταρχική προτεραιότητα στο υπό διαμόρφωσιν European Green Deal η ανάδειξη της κυκλικής οικονομίας σε νέο πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης ως απάντηση σε μια σειρά πιεστικών ζητημάτων, όπως η κλιματική κρίση, ένα πρότυπο που σέβεται και αξιοποιεί ορθολογικά τους πόρους του πλανήτη, σε πλήρη αντιδιαστολή με το ισχύον μοντέλο της «γραμμικής οικονομίας»: παράγω -χρησιμοποιώ-απορρίπτω, που ξοδεύει αφειδώς τους πόρους του πλανήτη.
Στην αγωνιώδη προσπάθεια για τη διάσωση των φυσικών οικοσυστημάτων η επιστροφή σε δοκιμασμένες έννοιες και αξίες προβάλλει ως σανίδα σωτηρίας. Ο δρόμος για την υλοποίηση του εγχειρήματος είναι δύσκολος και απαιτεί σημαντικές αποφάσεις, καθώς και ισχυρή δέσμευση σε παγκόσμιο επίπεδο, κυρίως όμως αλλαγή νοοτροπίας, το πιο δύσκολο. Η νεωτερικότητα και η καινοτομία συνδέεται, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, με την αξιοποίηση αρχών και συνηθειών του παρελθόντος.
Κι αυτό επειδή οι πολυσυζητημένες σήμερα και προτεινόμενες ως νεωτερικές έννοιες κυκλική οικονομία, επαναχρησιμοποίηση-μεταποίηση, ανακύκλωση και βιώσιμη ανάπτυξη είναι τόσο παλιές όσο και οι οργανωμένες ανθρώπινες κοινωνίες και με αυτές επεβίωσαν σεβόμενες την φύση και τον μόχθο της δημιουργίας νέων προϊόντων. Αντιθέτως η έννοια του προϊόντος μιας χρήσης, η σπατάλη της ύλης, η πολυτέλεια του περιττού μικρή θέση έχουν στην παραδοσιακή βιοθεώρηση.
Εξ άλλου, για να κάνω μια παρένθεση, η ίδια η έννοια του κύκλου αποτελεί τον άξονα της παραδοσιακής κοσμοαντίληψης, καθώς η ευθεία γραμμή ανήκει στη σφαίρα της υπέρτατης φυσικής δύναμης, που κατευθύνει τον κόσμο. Γραμμικός, άναρχος, δίχως αρχή και τέλος, είναι μόνον ο Χρόνος-Κρόνος, ο Θεός, ο Δημιουργός του Σύμπαντος, σύμφωνα με τους περισσότερους κοσμογονικούς μύθους. Για τον κοινό θνητό ο κύκλος είναι το ιδανικό σχήμα που ανταποκρίνεται σε ό,τι παρατηρεί στη φύση και στη ζωή του: Ο κύκλος του έτους (ενιαυτός) με τις εποχές, ο κύκλος του σπόρου (δημητριακά), ο κύκλος της ζωής του καθενός από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο. Μέσα σε αυτόν τον κύκλο τίποτε δεν χάνεται και όλα πορεύονται εν ισορροπία.
Εξειδικεύοντας, αναφέρω ελάχιστα γνωστά παραδείγματα κυ-κλικής οικονομίας στις αγροτικές παραδοσιακές κοινωνίες: Η επιβίωση αποτελούσε ανέκαθεν την κύρια φροντίδα των ανθρώπων. Η παραγωγή ή προμήθεια με το κυνήγι προϊόντων στον ετήσιο κύκλο αξιοποιούνταν με ευλάβεια. Η έννοια των τροφικών υπολειμμάτων-αποριμμάτων ήταν άγνωστη. Τα οποιαδήποτε υπολείμματα τροφής συμπλήρωναν τη διατροφή των ζώων ή τη λίπανση των φυτών. Αντιστοίχως η αξιοποίηση των μαλλιών των ζώων κάθε χρόνο εξασφάλιζε την ένδυση και τα υφαντά της οικοσκευής, τα στρώματα κ.ά. Εμείς σήμερα τα μαλλιά από το κούρεμα των ζώων τα πετάμε, τα καίμε ή τα θάβουμε…
Πέραν της διατροφής, στην ένδυση, η οποία ως γνωστόν ρυπαίνει κατά 10% το περιβάλλον, η παράδοση έχει να μας διδάξει πολλά. Το ύφασμα, προϊόν τέχνης πανάρχαιας και ιερής, εξαντλείται μόνον όταν κλείσει έναν μεγάλο διαγενεακό κύκλο, μέχρι να καταλήξει σε ευτελή, πλην εύχρηστα, κουρέλια, σε αναντιστοιχία προς τους τόννους υφασμάτων, από ποικίλα υλικά, στα σημερινά σκουπίδια. Η σύγχρονη Fashion Revolution στο πλαίσιο της ορθολογικής και καινοτόμου ηθικής ή slow fashion έχει πολύ δρόμο.
Ο χρόνος δεν μου επιτρέπει να αναφερθώ σε άλλα παραδείγματα. Εδώ, νομίζω ότι ανοίγει η συζήτηση για το μέλλον του παρελθόντος μας. Προφανώς ζητούμενο δεν είναι η «ρομαντική» αναπόληση ενός παρελθόντος, αλλά η επιλεκτική υιοθέτηση σήμε-ρα παραγωγικών και καταναλωτικών αρχών και αξιών, που κάποτε ήταν ανάγκη, και στις ημέρες μας μπορούν να αποτελέσουν επιλογή-απάντηση στις προκλήσεις του μέλλοντος.
Η ελληνική παραδοσιακή κληρονομιά, με μακρά διάρκεια στον χρόνο και δημιουργική συνέχεια, υλική και άυλη από το 2006 προ-στατεύεται από την UNESCO με τη σύμβαση για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της ανθρωπότητας. Ανήκει στο «παραγωγικό σύστημα» και συνδέεται με άλλα υποσυστήματά του, όπως η τουριστική επιχειρηματικότητα, η προστασία του περιβάλλοντος, η τεχνολογία, η εκπαίδευση και η έρευνα, η καλλιτεχνική δημιουργία, η θεραπευτική και δημιουργική απασχόληση για άτομα με ειδικές ανάγκες, υπόκειται στις θεσμικές και κανονιστικές ρυθμίσεις του κράτους και διεκδικεί την μέριμνα και την στήριξή του.
Στην παρούσα ιστορική συγκυρία η επάνοδος στους πολιτισμούς της «εντοπιότητας» και στις αξίες τους, όπως η κυκλική οικονομία και ο σεβασμός στη φύση-περιβάλλον, φαίνεται περισσότερο από ποτέ αναγκαία. Η τοπικότητα (locality) με τη μορφή, για παράδειγμα, των παραδοσιακών τοπικών προϊόντων και των εφαρμοσμένων παραδοσιακών τεχνών - χειροτεχνίας, απoτελεί την μετανεωτερική απάντηση στην παγκοσμιοποίηση, επανεισάγοντας την θετική αξιολόγηση της παράδοσης.
Είναι, επομένως, αναγκαία η επαναξιολόγηση της σημασίας του πολιτισμικού κεφαλαίου μιας χώρας, όπως η Ελλάδα, για τον σχεδιασμό της τοπικής και εθνικής οικονομίας με κανόνες σύγχρονης πολιτιστικής πολιτικής, αξιοποιώντας τις διεθνείς συμβάσεις και πρωτόκολλα, αλλά και επιτυχημένες πρακτικές άλλων χωρών.
Το πόρισμα Πισσαρίδη αναφέρεται εκτενώς στην σημασία του τομέα της τοπικής αγροδιατροφής και αφιερώνει κεφάλαιο στην χειροτεχνία «όπως το κόσμημα, τα κεραμικά, η αργυροτεχνία, τα υφαντά και άλλες τέχνες». Επισημαίνει ότι η σχετική δραστηριότητα «έχει βαθιές ρίζες στην παράδοση και σημασία για την οικονομία, καθώς συνδέεται στενά με τα τοπικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά κυρίως μέσω πολύ μικρών επιχειρήσεων».
Η μη γραμμική οπτική για την οικονομία του 21ου αιώνα, παγκοσμίως, υιοθετεί την συνύπαρξη των παραδοσιακών κλάδων και των αντίστοιχων τεχνικών τους παράλληλα με εκείνες των «νέων τεχνολογιών», για ένα οικονομικό μοντέλο, που θα γεφυ-ρώνει το παρελθόν με το παρόν.
Σύμφωνα με τον προβληματισμό της ΕΕ «για μια βιώσιμη Ευρώπη έως το 2030», η εφαρμογή των αρχών της κυκλικής οικονομίας, υπολογίζεται ότι μπορεί να αποδώσει σημαντικό οικονομικό όφελος και περίπου 1 εκατομμύριο νέες θέσεις εργασίας στην Ευρώπη και μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Όπως δείχνουν σύγχρονες έρευνες, η καινοτομία δεν είναι πλέον προνόμιο μόνον των κλάδων υψηλής τεχνολογίας, αλλά είναι στρατηγικής σημασίας και για τον πολιτισμό και τις παραδοσιακές «medium-low tech» εφαρμοσμένες τέχνες και ασχολίες.
Στην Ελλάδα η πανδημία του κορωνοϊού μπορεί να μας βρήκε ανέτοιμους, όσον αφορά στις απαραίτητες αλλαγές, μας δίνει όμως την ευκαιρία για επαναφορά, με σύγχρονα εργαλεία, σε ορισμένα καινοτόμα συστήματα τοπικής οικονομίας, που μπορούν να δώσουν διέξοδο στην κλιματική κρίση, στη διαχείριση των απειλούμενων υδάτινων πόρων και της βιοποικιλότητας και να εξασφαλίσουν το εισόδημα των παραγωγών και των δημιουργικών τεχνιτών.
Η εθνική στρατηγική κυκλικής οικονομίας, επικαιροποιημένη σε συγκεκριμένο σχέδιο δράσης με τις νεότερες νομοθετικές εξελίξεις στην ΕΕ, αφού εξειδικευθεί και σε περιφερειακό επίπεδο, σε επίπεδο δήμων και κυρίως νησιών και των δήμων της απολιγνιτοποίησης με την υποστήριξη του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης, θεωρούμε ότι θα αποδώσει καρπούς.
Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη
Ομότ. Eρευνήτρια, τ. Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας
της Ακαδημίας Αθηνών
Μέλος της Εθνικής Επιτροπής Αθήνα 2021
Πρόεδρος της Επιτροπής Χειροτεχνίας του Υπουργείου Ανάπτυξης